Журналістку Алену Дубовік гледачы «Белсату» памятаюць з рэпартажаў на вострыя сацыяльныя тэмы з розных куткоў Беларусі. Цяпер яе можна ўбачыць у сюжэтах з Літвы. На радзіме Алена перажыла Акрэсціна, збіццё і лякарню пасля вызвалення.
Сям’я журналісткі распалася: муж не зразумеў адданасці прафесіі ва ўмовах небяспекі. Праз пераслед і пагрозы нашая калега была вымушаная з’ехаць з Беларусі. Мы паразмаўлялі з Аленаю пра ейны шлях у журналістыцы, жыццё ў новай краіне і тое, ці лёгка беларусам працаваць з эміграцыі.
– Алена, як ты прыйшла ў журналістыку?
– У мяне няма журналісцкай адукацыі, я скончыла філалагічны факультэт, вывучала расейскую і беларускую філалогію. Два гады адпрацавала ў школе. Потым на 7 гадоў сышла ў дэкрэтны адпачынак. Пасля нараджэння трэцяга дзіцяці працавала на фрылансе капірайтарам, потым мяне запрасілі журналісткай на TUT.by у раздзел Rebenok.by. Паступова я стала рэдактаркай. Але праз малое дзіця сышла.
У 2019 годзе праходзіў набор у Школу журналістыкі імя Барыса Нямцова ў Празе. Там быў вельмі вялікі конкурс, каля 30 чалавек на месца, здаецца. Я падалася і прайшла. На месяц з’ехала ў Прагу вучыцца. Там я вырашыла, што застануся ў журналістыцы, але ў тэкставай – пра тэлежурналістыку я ведала мала. Аднак, калі я скончыла гэтую школу, мяне запрасілі працаваць на «Белсат».
– Што цябе найбольш зачапіла ў журналістыцы?
– Напэўна, гэта для мяне добры спосаб самавыяўлення. А яшчэ – магчымасць распавядаць праўду. Калі я толькі ўвайшла ў журналістыку, мне вельмі хацелася на ўвесь свет крычаць пра тое, што насамрэч адбываецца ў нашай краіне.
Шмат займалася сацыяльнаю журналістыкай і дасюль найбольш люблю гісторыі звычайных людзей. Агулам, калі без пафасу, мой прыход у журналістыку – збег акалічнасцяў. Так сышліся зоркі, склаліся карты. Паспрабавала, зразумела, што падабаецца, атрымліваецца, – і ўсё.
Да пачатку перадвыбарчай кампаніі, у траўні 2020 года, у мяне не было адчування, што я працую. Гэта было як хобі, настолькі мне падабалася тое, што я раблю. Я ўставала раніцаю і хацела некуды ехаць, здабываць інфармацыю, здымаць. Кайф ад працы заставаўся нават тады, калі стала небяспечна і пачаліся затрыманні. Вось гэта мяне найбольш зачапіла: што я не проста зарабляла грошы, а атрымлівала задавальненне ад таго, што раблю.
– Ты ж напэўна ведала пра пераслед белсатаўцаў, калі прыйшла працаваць. Не было страшна? Ты была падрыхтаваная да таго, што можа адбывацца?
– Мне вельмі хацелася працаваць у медыях без аніякай цэнзуры, цалкам незалежных ад уладаў. Дзе мяне не будуць прасіць узгадняць каментароў з чыноўнікамі, а прэс-сакратары гэтых чыноўнікаў не будуць потым патрабаваць прыбраць артыкул. Ведала пра пераслед, але тады быў перыяд нейкага зацішша. Былі штрафы, але моцнага прэсінгу не было. А яшчэ для мяне гэта была адзіная магчымасць уваходу ў тэлежурналістыку. Акрамя таго, я ведала, што «Белсат» папулярны ў беларусаў, яго глядзяць у вёсках. Мне гэта падабалася, і жаданне працаваць у такім СМІ было мацнейшым за страх.
– Распавядзі, калі ласка, пра свой 2020 год.
– Упершыню працаваць зрабілася страшна. Першы раз мяне затрымалі ў чэрвені на выездзе з Бабруйску, пасля стрыму са збору подпісаў за Ціханоўскую. У мяне быў шок. У Бабруйскім УУС амапаўцы вадзілі мяне па калідорах, ставілі да сцяны, не давалі вады. Мяне ўратавала тое, што за два месяцы да гэтых падзеяў я праходзіла трэнінг па бяспецы, дзе нам распавядалі, як супрацоўнікі органаў ціснуць, запужваюць, як гэтаму супрацьстаяць. Увесь час у УУС я згадвала гэты трэнінг, каб супакоіцца і не дазволіць сябе запужаць.
Потым нас сталі спыняць пасярод дарогі, не давалі даехаць да месца здымак ці стрыму. Але тады яшчэ закон нібыта працаваў, была ўпэўненасць, што праз тры гадзіны адпусцяць. І адпускалі.
А потым здарылася Акрэсціна, куды я трапіла 10 жніўня. Там мяне білі, трое содняў правяла ў сапраўднай катавальні. Пасля вызвалення я трапіла ў лякарню. Аднак асабістая гісторыя дзіўным чынам не стала для мяне траўмаю. Больш уразіла тое, што я там убачыла і пачула. Тады зразумела, наколькі страшныя рэчы робяцца ў нашай краіне.
Памятаеш зліты аўдыязапіс, на якім чуваць удары і мужчыны крычаць: «Мама!»? Гэта было якраз у той дзень, калі мы там былі. Гэтых мужчынаў збівалі над намі.
А ў дзень майго вызвалення, 13 жніўня, пасля суда пра мяне забылі ва ўнутраным дворыку ІЧУ. Я тры гадзіны там сядзела і глядзела, як выводзілі і ставілі да сцяны мужчынаў – вельмі жорстка збітых, асабліва пабітыя ў іх былі ногі і галовы.
У той час шмат казалі, што Лукашэнка пратрымаецца максімум да зімы, а мне пасля Акрэсціна было відавочна, што з той арміяй сілавікоў, якія гатовыя збіваць, забіваць свой народ, ён пратрымаецца доўга, і нам усім будзе вельмі цяжка.
– Як перажытае змяніла тваю працу і цябе?
– Пасля збіцця ў ізалятары была мікрагематурыя – кроў у мачы. Месяцы два было балюча хадзіць у прыбіральню. Пасля таго, як мінулі фізічныя наступствы, накрыла псіхалагічна. У сакавіку 2021 года я пайшла да псіхатэрапеўта, бо разумела, што не выцягваю.
Былі думкі пакінуць прафесію. Больш праз дзяцей. Я думала, што будзе з дзецьмі, калі да мяне ўломяцца. Але адначасова было жаданне справядлівасці. Вера, што твая праца хоць і маленькая кропелька ў моры, але дапаможа нешта змяніць.
Перыяд з сакавіка да ліпеня 2021 года стаў самым цяжкім часам, калі працаваць было найбольш страшна. Тады ў мяне і пад домам міліцыянты стаялі, і ўчастковы шукаў, суседзяў распытваў. Потым пачалі дасылаць пагрозы з ананімных акаўнтаў. У сакавіку нас затрымалі ў Берасці. Аператара не чапалі, а мяне завялі ў пакой, раздзелі цалкам, вырвалі з маёй байкі шнуркі, вывернулі мае майткі…
Падчас некаторых здымак за намі паўсюль ездзілі. З гораду выязджалі лесам, ляснымі сцяжынамі, бо ведалі, што на трасе затрымаюць. А каб не канфіскавалі тэхнікі, пасля здымак пакідалі яе героям, выязджалі з гораду і, калі разумелі, што ніхто не сочыць, тэлефанавалі герою, і ён падвозіў нам тэхніку.
Гэты ж перыяд быў самы прадуктыўны ў працы. Зрабіла вялікую колькасць сюжэтаў, якія падабаліся. Я рыла носам. Магчыма, гэта быў такі зваротны эфект: чым больш на мяне ціснулі, тым больш я ўпіралася. Хацелася працаваць назло ўсім. Я рабіла сюжэты пра каронавірус, ездзіла ў лякарні, хоць гэта было вельмі небяспечна, на нас выклікалі міліцыю. Пра самвыдат, пра высяканне лесу быў вялікі сюжэт. Было страшна, небяспечна, але мяне гэта толькі больш натхняла працаваць.
– Як гэты пераслед перажывалі твае блізкія, сям’я?
– Сям’я развалілася. Муж не разумеў, чаму я не кідаю працы. Ён не вытрымліваў таго, што ён выходзіць паліць, а ля пад’езду стаіць машына, у ёй – людзі ў масках. Адна і тая ж машына штовечар. Майго ад’езду ён не падтрымаў. Думала, што ён прыедзе да мяне, калі я з’ехала, але не прыехаў. Цяпер нам засталося толькі афіцыйна развесціся.
Адзінае, што ўратавала б маю сям’ю, – гэта адмова ад уласных прынцыпаў. Сесці роўна, супакоіцца, не працаваць ці пайсці працаваць у школу, чаго хацелі ад мяне мае сваякі. Мне казалі: у цябе ёсць прафесія, ідзі працуй у школу. Як пайсці туды працаваць пасля выбараў, калі настаўнікі сваймі фальсіфікацыямі спрычыніліся да таго, што потым адбывалася? Для мяне гэта гучала прыблізна як «ідзі працаваць у міліцыю».
Адначасова, калі я выйшла з Акрэсціна, я зразумела, што траўмаваная менш за мужа ці маму. Яны трое содняў не ведалі, дзе я. Муж па коле аб’язджаў РАУСы цягам трох содняў. Я ўяўляю ягоны стан. Ён баяўся за мяне, і я разумею, што гэта магло паўплываць на яго і нашыя далейшыя дачыненні. Мне здаецца, што траўма нашых блізкіх нават мацнейшая за траўму тых людзей, якія там пабывалі. Таму я ні ў чым яго не вінавачу.
– Ты доўга трымалася ў такіх умовах. Што ўсё ж сталася апошняю кропляю, пасля якой ты з’ехала?
– Пасля аднаго з сюжэтаў мае крыніцы мяне папярэдзілі, што па мяне прыйдуць. Хоць яшчэ са снежня 2020 года мне казалі, што я «ў распрацоўцы». Я не вельмі разумела, што гэта значыць. Два ці тры разы я атрымлівала з ананімных тэлеграм-акаўнтаў такое паведамленне. Мяне гэта крыху выбівала з каляіны, але не моцна ўплывала, бо я разумела, што ідзе хваля запужвання. Але калі мне пра гэта сказаў чалавек, які сапраўды меў доступ да такой інфармацыі, якога я ведаю і якому давярала, я зразумела, што ўсё можа быць сур’ёзна.
Ляцела адна з дваімі малымі дзецьмі – трох і пяці гадоў. Гэта быў дзікі стрэс. На маім рэйсе затрымалі актывістку, наўпрост на пасадцы. Пакуль самалёт не ўзляцеў, нават калі ён набіраў вышыню, я ўвесь час баялася, што яго пасадзяць і забяруць мяне. Была ўпэўненая, што мне не дадуць зляцець. Але, напэўна, я была не такою значнай асобаю, на той момант затрымлівалі больш важных людзей, наконт журналістаў загаду не было.
Праз тыдні два пасля ад’езду па мяне сапраўды прыйшлі.
– Што матывуе надалей заставацца ў прафесіі?
– Па-першае, акрамя журналістыкі, я, напэўна, больш нічога не люблю. Цяпер самая вялікая трагедыя ў тым, што я не разумею, як мне далей працаваць, як рабіць журналістыку для Беларусі, калі ты не там, калі ты не можаш выехаць на месца, паразмаўляць з людзьмі. Перыядычна я думаю, навошта гэта трэба і ці не сысці. Але пакуль трымае надзея, што ці я знайду шлях, як працаваць тут, ці мы вернемся.
Напэўна, калі я ўсвядомлю, што не маю доступу ў краіну, журналістам якой я сябе лічу, і гэта надоўга, гэта і стане канцом маіх дачыненняў з беларускаю журналістыкай. Але пакуль я хачу вярнуцца ў Беларусь і там частка маёй сям’і, мой старэйшы сын, я працягну працаваць для Беларусі нават за мяжою, старацца змяніць сітуацыю, наколькі гэта ў маіх сілах.
Мне вельмі бракуе камунікацыі з нашымі звычайнымі людзьмі, іхных праблемаў. У Літве можна рабіць журналістыку пра тых, хто з’ехаў, пра дыяспару, але гэта не сацыяльная журналістыка, гэта не жыццё нашых простых беларусаў. І калі я здымаю тут сюжэты, увесь час думаю: а ці трэба гэта, ці цікава тым, хто застаўся? Навошта я ім распавядаю, як уладкавацца ў Літве ці якія тут цяжкасці? У людзей у Беларусі зусім іншыя пытанні.
Я тут больш за паўгода і адчуваю, што перастаю разумець, як жывуць беларусы. Калі размаўляю з сябрамі, якія засталіся там, я чую іхны страх. Яны выходзяць з дому і баяцца, што па іх прыйдуць. А я разумею, што ўжо праз два месяцы ў Літве я страціла гэтае адчуванне – пастаяннага страху. Калі баішся бусікаў, азіраешся па баках, калі за табою нехта ідзе – і ты спыняешся, каб прапусціць чалавека наперад, бо табе здаецца, што цябе ззаду схопяць…
І я задаю сабе пытанне: як магу рабіць журналістыку для людзей, якія ў Беларусі, калі я ўжо не адчуваю і не ведаю, што яны там адчуваюць, чым жывуць? Наколькі такая журналістыка сумленная?
– Як ты адаптавалася? Ці верыш, што вернешся ў Беларусь?
– Збольшага адаптавалася, не магу сказаць, што мне кепска. Мне тут падабаецца, усе вельмі прыязныя. Самае вялікае пытанне цяпер – фінансавае. Вялізныя кошты на жытло і камунальныя паслугі: у мяне камуналка выйшла 200 еўраў за снежань.
Для мяне Літва – вельмі камфортная, зразумелая краіна. Значную ролю адыгрывае тое, што побач Беларусь, мой сын. Мне цяплей ад гэтага. Мама ў Маладзечне, зусім блізка. Ёй да Менску ехаць столькі ж, колькі да Вільні. Я пастаянна думаю, што, калі адчыняцца межы, мама і сын змогуць да мяне прыязджаць. У Літве цяпер у мяне ёсць сябры, я амаль не адчуваю моўнага бар’еру. Літоўскую пакуль свядома не вучу, хоць разумею, што трэба. Проста, у маім уяўленні, калі ты пачынаеш вучыць мову чужой краіны, гэта як крок да невяртання на радзіму.
А я пастаянна думаю пра тое, што вярнуся. Не адчуваю Літву сваім домам. У мяне ў Менску кватэра, мне ўжо мама і муж кажуць аб продажы, а для мяне гэтыя размовы невыносныя, бо як гэта: я прадам, а куды я буду вяртацца? Я не хачу абрываць каранёў і пакуль жыву з думкаю, што тут усё часова, а маё жыццё пачнецца, калі я вярнуся дадому.
Ганна Ганчар belsat.eu